Rafibeyov kardeşler, Almanları sürgünden nasıl kurtardı

Almanların Azerbaycan’a ilk toplu göçü 1819 yılına denk geliyor. Aynı yılın yazında Tiflis’ten Azerbaycan’ın Yelizavetpol kazasına (şimdiki adı Gence) göçen 194 Alman ailesi Şamxor (bugünkü adı- Şemkir) yakınlarında Helenendorf (şimdiki Hanlar bölgesi) ve Annenfeld adlı iki kasaba inşa ettiler. Bu yerleşim alanları, plana dayanıyordu. Bu köylerde büyük caddeler, Arnavut kaldırımları, fayans, bodrum ve sundurma evleri inşa edildi.

Sonraları Gence ve Kazak kazalarında Almanların yeni kasabaları Georqsfeld (şimdi Şemkirin Çınarlı kasabası), Alekseyevka, Qrünfeld (şimdi Ağstafanın Hasansu köyü), Ayxenfeld (şimdi Şemkirin İrmaşlı köyü), Traubenfeld (şimdi Tovuz şehri), Yelizavetinka (şimdi Aksaray şehri) ve Marksovka yapıldı.

Bakü’de bulunan Alman Lüteriyen kilisesi korosu topluluğu (1933)

XIX yüzyılın sonu-XX yüzyılın başlarında Azerbaycan’da yaşayan Almanlarının çoğunluğu protestanlığa itikat ediyorlardı. İlk protestan kilisesi 1857 yılında Helenendorf  (Hanlar bölgesinde) yapıldı. Sonralar Şamahı, Bakü, Şemkir bölgesinde de Alman Lutheran kilisesi inşa edildi.

Almanların Azerbaycana yerleştirilmesinden sonra 50 yıl boyunca Gence etrafında iki, Şemkirde üç, Tovuzda bir, Ağstafada üç Alman kasabası inşa edildi ve Alman ailelerinin sayısı 3 bin 400’ü geçti. Tarihi kaynaklar verdiği bilgiye göre, Almanların Azerbaycan’ın Batı bölgelerine gelişi ile köy hayatında büyük kültürel değişimler yaşandı. Bazı bilgilere göre, tarımda kullanılan dört tekerlekli at arabalarının yapılması da Almanların gelişinden sonra başladı.

Azerbaycan’da ilk yağ-peynir fabrikası Ziqanter adlı Alman tarafından Yelenendorf (Şemkirde) yapıldı.

Almanlar kırsal alanlarda elektrik enerjisi kullanımının, elektrik demir yolunun, şimdiki Şemkirin Deller kasabasından Gedebeyedek uzanan petrol boru hattını ilk olarak Almanlar döşedi.

Yelenendorf’da yaşayan Almanlar üzüm toplarken (20. yüzyılın başlarında)

İlk bakır fabrikalarının esasını da Azerbaycan’da yaşamış Simens kardeşleri koydu. Ayrıca Hanlar Şampanya şaraphanesinin temellerini attılar. Sonraları Bakendorfun başkanlığındaki Alman firmaları ise Bakü, Balahanıda, Surahanıda, Ramanada, Sabunçuda sanayi yöntemi ile ilk petrol üreten firmalar oldu.

Gencede Almanlar sürgünden nasıl kurtarıldı

Azerbaycan’daki Alman kasabalarında yaşayanlar azerbaycanlılara karşı çok nazik ve dostça davranıyor. Unutulmaması gereken bir şey, 1914’te I. Dünya Savaşı başladığında Rus Çarı I.Nikolai, Almanların Kırım, Moldova, Kuzey Kafkaslar ve Volgograd’dan Sibirya’ya taşınmasını emretti. Sadece Gence Eyaleti’ndeki Almanlar yer değiştirmedi. O zamanlar, Gence topluluğu, özellikle Rafibeyov kardeşleri Almanlara kefil olarak onların sürgün edilmesine izin vermedi. 1918’de Azerbaycan’da yaşayan Almanların sayısı 6,000 civarındaydı.

Alman Annenfeld kasabası

Stalin’in emri, Mikoyan’ın girişimi

1941 Eylül’ünde Stalin’in emri ve Bolşevik Ermeni Mikoyan’ın girişimiyle yaklaşık  20 binden fazla Azerbaycan vatandaşı olan Almanlar hiçbir tutarlı kanıt olmadan Sibirya’ya ve Kazakistan’a sürgün edildiler. Mikoyan’nın emri ile Almanların evlerine Ermeniler yerleşdirildiler. Almanlar sürgüne gönderildikten sonra Azerbaycanlılar onların evinde yaşamak istemediler. Onun için bütün Alman evleri Ermeniler tarafından işgal edildi.

Ülke de Alman mimari projelerine dayanılarak inşa edilmiş birçok bina bulunmaktadır. Hanlar, Şemkir, Daşkesen ve Gedebey ilçelerindeki birçok kasaba onlar tarafında yapıldı.

Alman tutsakların Azerbaycan’da el işler

I.Dünya Savaşı sırasında esir alınan Almanlar Azerbaycan’a getirildi ve inşaat sektöründe çalıştırıldı. Devlet Güzel Sanatlar Müzesi, Hükümet Sarayı ve Sağlık Bakanlığı Almanlar tarafından inşa edildi. 1940’da Mingeçevir Hidroelektrik Santrali kuruldu. 1941’de istasyonun inşasında yaklaşık 10 bin Alman savaş tutsağı çalıştırıldı.

Helenendorfda (şimdiki Hanlar) yaşamış Albert Çayzer ve ailesu (1910)

Gence’deki ünlü Alman kilise 19’cu yüzyılda inşa edildi. İnşaatta çoğunlukla tüf taşı kullanıldı. Almanlar 1915’te Gence’den göç ettikten sonra bu bina Ortodoks kilisesi tarafından kullanıldı. Şu anda, Gence Devlet Kukla Tiyatrosu burada faaliyet göstermektedir. Verilen bilgiye göre, ülkede Almanya’dan Azerbaycan’a getirilen esirlerin gömüldüğü beş mezarlık var.

Ermeni soykırımının kurbanı Almanlar

Azerbaycan’da yaşayan almanlar, uzun yıllar boyunca Ermeni milliyetçilerinin türklere karşı işlediği terörizm ve soykırım politikasının kurbanı oldular. 1905 yılından 1907 yılının Ağustos ayına kadar Daşnaksütyun partisinin Gence’de yerel yöneticisi Koryun parti silahdaşları Arutyunov kardeşleri ile birlikte Helenendorf (Hanlar) Almanlarını, partinin hazinesine haraç vermeye mecbur etti. Aynı zamanda şarap üreticileri olan Forer ve Kurra kişi başına 30 bin ruble para vermeye mecbur edildi. Kurt bu miktarı ödemediği için öldürüldü. Sovyetleşmeden sonra Almanlar, Ermeniler tarafından “antisovetçi”  damgası yiyerek kurşuna dizildiler.

Baküdeki alman kilsesi

Hanlar’da sonuncu Alman

Hanlar yaşamış ve 2007 yılında vefat etmiş son alman Viktor Klayn Almanların Ermeniler tarafında katl edilemesi olaylarına tanıklık etmişti. Bu arada, Azerbaycan’daki Almanya Büyükelçiliği Viktor Klein’in Hanlar’daki evini  müzeye dönüştürdü. Daha önce de belirttiğimiz gibi, Azerbaycanlı Almanlar tarafından inşa edilmiş ünlü binaların bazıları Bakü’de bulunuyor.

Bunlardan biri 28 Mayıs caddesindeki Alman kilisesidir. Azerbaycan’daki Alman topluluğu her pazar bu kiliseyi ziyaret eder, kendi ibadetlerini yapar ve konuşurlarmış. Kilisenin yanında başka bir bina var. Kapelhaus adı verilen bu yapı bir alman kültür merkezidir. Alman hükümeti tarafından 99 yıldır kiralanmış olan bu binada şu anda az sayıda Alman yaşıyor. Onların büyük çoğunluğu yaşlı ve neredeyse almanca bilmeyecek durumdalar.

Ferahim Ilqaroglu – Königswinter